خدا شناسی در دعای عرفه

دعای عرفه حضرت سیدالشهدا(ع) دربرگیرندۀ دریایی از معارف الهی و اسلامی و دلایل و براهین خداشناسی و توحیدی است و عالمان بزرگ در‌این‌باره سخن‌ها گفته و مطالب و نکات مهمی را ارائه فرموده‌اند.^[1] این نوشتار به مسئلۀ «خداشناسی با برهان فطرت» با توجه به دعای نورانی عرفه می‌پردازد؛ چراکه حضرت سیدالشهدا(ع) در دعای عرفه، براهین مختلف توحید و خداشناسی را به‌روشنی بیان فرموده است؛ از برهان صدیقین^[2] گرفته تا برهان نظم،^[3] برهان حدوث،^[4] برهان تمانع،^[5] برهان حرکت^[6] و بالاخره برهان فطرت که در این دعا به‌گستردگی مطرح شده است و در این نوشتار نکاتی در‌این‌باره تقدیم می‌شود.
[1]. از جمله در کتاب‌های: 1. مظهر الغرائب، تألیف سید خلف بن عبدالمطلب (درگذشتۀ ۱۰۷۴ ق)؛ 2. هدایة المستبصرین در شرح دعای عرفه، تألیف میرزا احمد بن سلطان علی صدرالافاضل؛ 3. نیایش حسین در عرفات، تألیف لطف‌الله صافی گلپایگانی؛ 4. نیایش حسین7 در صحرای عرفات، اثر محمدتقی جعفری؛ 5. دعای عرفه شناخت و خودسازی، تألیف عبدالکریم بی‌آزار شیرازی؛ 6. شرح دعای عرفه امام حسین7، نوشتۀ محمدباقر مدرس بستان‌آباد.
[2]. برهان صدیقین در دعای عرفه: «مِنْک أَطْلُبُ الْوُصُولَ إِلَیک وَ بِک أَسْتَدِلُّ عَلَیک فَاهْدِنِی بِنُورِک إِلَیک». ابن‌سینا نخستین کسی است که صدیقین را بر این برهان اطلاق می‌کند و می‌گوید: آیۀ کریمه «...أَ وَ لَمْ یَکْفِ بِرَبِّکَ أَنَّهُ عَلى‏ کُلِّ شَیْ‏ءٍ شَهید» [فصلت: 53] به همین برهان اشاره دارد (اشارات، ج ۳، ص ۶۶). بر طبق آن، برای اثبات ذات باری، همین اندازه کافی است که او همه جا حضور دارد. به هرجا نظر اندازیم، هستی مطلق نمایان است و این همان برهان صدیقین است که در برخی ادعیه نیز به آن اشاره شده است. در دعای صباح می‌خوانیم: «یَا مَنْ دَلَّ عَلَى ذَاتِهِ بِذَاتِهِ»، در دعای ابوحمزه چنین آمده است: «بِکَ عَرَفْتُکَ وَ أَنْتَ دَلَلْتَنِی عَلَیْک‏» و در دعای مشهور عرفه نیز ذکر شده است: «کَیْفَ یُسْتَدَلُّ عَلَیْکَ بِمَا هُوَ فِی وُجُودِهِ مُفْتَقِرٌ إِلَیْک‏...»؛ پس حضور خداوند در سراسر هستی، روشن‌ترین دلیل بر وجود و حقانیت اوست. علامه طباطبایی می‌فرماید: «آیۀ" اللَّهُ نُورُ السَّماواتِ وَ الْأَرْض‏...: خداوند نور آسمان‌ها و زمین است" (نور: 35)؛ یعنی ظهور اشیا به نور الهی، عین وجود آنهاست و همان‌گونه که نور در ظهور خود به ظاهرکننده دیگری جز وجود خودش نیازی ندارد، خداوند نیز در ظهورش به ظاهرکننده‌ای محتاج نیست. درحقیقت خداوند از جهت ظاهربودن خود و مظهربودن غیر خود به نور تشبیه شده است. در این صورت، مفاد آیه با برهان صدیقین منطبق است» (سیدمحمدحسین طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ج ۱۵، ص ۱۲۱).
[3]. برهان نظم که از مهم‌ترین برهان‌های خداشناسی است، از هماهنگی اجزای جهان آفرینش بهره می‌برد. در فرازی از دعای عرفه آمده است: «الَهِی أَمَرْتَ بِالرُّجُوعِ إِلَی الْآثَارِ فَأَرْجِعْنِی إِلَیک بِکسْوَةِ الْأَنْوَارِ».
[4]. برهان حدوث: عالم هستی حادث و مسبوق به عدم است و هر حادثی نیازمند محدث و این محدث، خداوند واجب‌الوجود است.
[5]. برهان تمانع: اگر خدایانی جز خدای یگانه وجود داشته باشند، باید زمین و آسمان به تباهی افتند؛ ولی چنین نیست؛ پس خداوند یگانه، خدای مطلق عالم است.
[6]. برهان حرکت: جهان طبیعت، سراسر حرکت است. این حرکت را کششی الهی برمی‌انگیزد. غایت همه حرکت‌ها و کوشش‌ها، محبوب حقیقی است.