دکترای تخصصی علوم قرآن و حدیث، پژوهشگر پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی
10.22081/rt.2023.75380
چکیده
قرآن در کنار سنت، معجزه پیامبر اسلام و راهنمای هدایت بشر است که مهم‌ترین منبع شناخت عقاید، احکام، اخلاق و دیگر معارف اسلامی به‌شمار می‌آید. برای فهم آن، کتاب‌های بسیاری به نام «تفسیر» نگاشته‌اند. کتاب‌های تفسیر هر فرقه از مذاهب اسلامی، بیانگر گزیده‌ای از عقاید، احکام و اصول اخلاقی آنان است؛ بر همین اساس، منبع درخور توجهی برای شناخت معارف آن مذهب، به‌ویژه مسائل اعتقادی پیروان آن به‌شمار می‌رود. مفسران اهل سنت با دو گرایش کلامی «معتزله» و «اشاعره» نیز در ضمن بیان فهم خود از آیات قرآن، عقاید، احکام و مبانی اخلاقی خویش را نیز تبیین کرده‌اند؛ ازاین‌رو واکاوی تفاسیر آنان با رویکرد مهدوی، نقشی مهم در فهمیدن عقاید آنان درباره این آموزه بالنده دارد. درباره خود امام مهدی(عج) در قرآن چیزی بیان نشده است؛ اما آیات فراوانی در قرآن وجود دارد که با مهدویت و اتفاقات مربوط به دوران ظهور ایشان ارتباط تنگاتنگی دارد؛ این مسئله به اعتراف بسیاری از مفسران شیعه و اهل سنت در قالب روایات در ذیل آیات آمده است. با بررسی‌های انجام‌شده از تفاسیر شیعه و اهل سنت، مفسران به هجده محور در حوزه مهدویت توجه کرده‌اند. این محورها عبارت است از: ضرورت وجود امام مهدی(عج)؛ غیبت (اعم از صغرا و کبرا)؛ رجعت (اعم از ائمه و غیر ائمه) و همین‌طور قبل از شهادت و بعد از شهادت حضرت مهدی(عج)؛ انتظار؛ یاران حضرت مهدی(عج)؛ نشانه‌های ظهور؛ بررسی فضیلت سوره‌ها (در حوزه مهدویت)؛ ویژگی‌های امام مهدی (اعم از خاص و عام)؛ وضعیت جهان قبل از ظهور؛ وضعیت جهان بعد از ظهور و زمان استقرار حکومت؛ بشارت (پیش‌گویی) درباره ظهور امام قبل از ولادت ایشان؛ القاب و کنیه امام؛ یأجوج‌ومأجوج؛ حکومت امام مهدی؛ دین در عصر ظهور؛ نزول حضرت عیسی؛ وضعیت احکام در عصر ظهور و اشراط‌الساعه.[1] محورهای یکم تا هفتم را تنها مفسران شیعه مطرح کرده‌اند و در یازده محور بعدی با دیگر مذاهب اسلامی اشتراک نظر دارند؛ البته این هجده محور یکجا در هیچ‌یک از تفاسیر جمع نشده و هریک از مفسران مذاهب اسلامی به بخش‌هایی از محورها درباره امام مهدی(عج) با توجه به اعتقادات خود پرداخته‌اند که در این مقاله لازم و ضروری است به تفکیک مذاهب اسلامی و به‌صورت موضوعی به بعضی از آن تفاسیر پرداخته شود.
[1]. «اشراط» جمع «شرط» و به‌معنای علامت و «ساعة» به‌معنای قیامت است. مقصود از آن نشانه‌های قیامت است؛ چنانچه در آیه هجدهم سوره محمد(ص) آمده است: «فَهَلْ ینْظُرُونَ إِلاَّ السَّاعَةَ أَنْ‌تَأْتِیهُمْ بَغْتَةً فَقَدْ جاءَ أَشْراطُها». به‌نظر می‌رسد در بدو امر، ارتباطی بین اشراط‌الساعة و مهدویت وجود ندارد؛ اما این دو موضوع به دلایل ذیل با هم ارتباط دارند: اول: ظهور حضرت مهدی و نزول حضرت عیسی در روایت متعددی از فریقین در جایگاه اشراط‌الساعة ذکر شده است. دوم: مواردی از قبیل خروج سفیانی، دجال و خسف که در منابع اهل سنت با عنوان اشراط‌الساعة مطرح گردیده، در منابع امامیه علائم ظهور دانسته شده‌اند.
)